دندان‌ها گروهی از اندام‌های سخت بدن هستند که در حفره دهان قرار دارند. ما از دندان‌ها برای جویدن و خرد کردن غذا استفاده می‌کنیم. دندان‌ها کارکرد زیبایی‌شناختی نیز دارند و به دهان و صورت شکل می‌دهند. از این گذشته دندان‌ها نقش مهمی را در توانایی صحبت کردن افراد به عهده دارند.

ساختار اصلی دندان

 دندان به سه بخش اصلی تاج، گردن یا طوق و ریشه تقسیم‌بندی می‌شود.

تاج

تاج دندان بخشی از دندان است که بالای سطح لثه‌ها قرار دارد و با مینا پوشیده می‌شود. تاج بخش بزرگ شده‌ی دندان است که در جویدن درگیر می‌شود. تاج دندان مانند یک تاج واقعی برآمدگی‌های بسیاری روی سطح فوقانی دارد که به جویدن غذا کمک می‌کند.

گردن

گردن یا طوق دندان بخش باریکی از دندان است که بین ریشه و تاج قرار دارد.

ریشه

ریشه زیر خط لثه است که دندان را به حفره استخوانی موسوم به حفره دندان متصل می‌کند. ریشه‌های دندان مانند ریشه‌های گیاهان ساختار مخروطی شکل دارد. هر دندان یک تا سه ریشه دارد. سطح خارجی ریشه با مخلوط استخوانی مانندی از کلسیم و فیبرهای کلاژن به نام سمنتوم پوشیده می‌شود. سمنتوم گیر لازم برای رباط‌های پریودنتالی را ایجاد می‌کند که ریشه را به حفره‌های دندانی اطراف متصل می‌کند.

لایه‌های دندان

هر دندان از سه لایه پالپ (مغز دندان)، عاج و مینا تشکیل می‌شود.

پالپ

پالپ دندان بخش عروقی بافت‌های پیوندی نرمی است که در میان دندان قرار دارد. مویرگ‌های ظریف و فیبرهای عصبی از راه منافذ کوچک نوک ریشه‌ها وارد پالپ می‌شود تا حمایت لازم را از ساختارهای سخت بیرونی به دست دهد. سلول‌های بنیادی موسوم به ادنتوبلاست عاج دندان را در لبه پالپ شکل می‌دهد.

عاج

عاج لایه سختی است که در اطراف پالپ قرار دارد. عاج به دلیل وجود فیبرهای کلاژن و هیدروکسی آپاتیت از پالپ بسیار سخت‌تر است. هیدروکسی آپاتیت ترکیبی معدنی تشکیل شده از فسفات کلسیم است که یکی از محکم‌ترین مواد موجود در طبیعت به شمار می‌رود. لایه عاج ساختاری متخلخل دارد که اجازه می‌دهد مواد مغذی و مواد تولید شده در پالپ در سراسر دندان پخش شود.

مینا

مینا لایه بیرونی و سفید تاج است که روکش سخت و غیرمتخلخل عاج به حساب می‌آید. مینا سخت‌ترین ماده تمام بدن است و تقریباً فقط از هیدروکسی آپاتیت، عمدتاً از فسفات کلسیم و کربنات کلسیم تشکیل شده است. مینا روی تاج هر دندان را می‌پوشاند و چون ساختار سختی است که از دندان در برابر سایش مکانیکی، برای مثال سایش حاصل از جویدن غذا محافظت می‌کند، بسیار مهم است. مینای دندان از بقیه ساختار دندان در برابر حملات شیمیایی اسیدی نیز محافظت می‌کند، اگر مینای دندان وجود نداشت، اسید عاج را در خود حل می‌کرد.

انواع دندان

دندان‌ها به چهار گروه اصلی ثنایا، نیش، آسیاب کوچک و آسیاب تقسیم بندی می‌شوند.

ثنایا (پیشین)

دندان‌های ثنایا دندان‌هایی به شکل قلم تراش با سطح صاف هستند که در جلوی دندان قرار دارند و برای خرد کردن غذا به کار برده می‌شوند.

نیش

دندان‌های نیش واقع در دو طرف ثنایاها نوک تیز و مخروطی شکل‌اند و به همین دلیل برای بریدن مواد غذایی مانند گوشت کاربرد دارند.

آسیاب کوچک و آسیاب

دندان‌های آسیاب کوچک و آسیاب دندان‌هایی بزرگ با سطح صاف هستند که در عقب دهان قرار دارند. برآمدگی‌ها و فرورفتگی‌های سطح صاف این دندان‌ها جویدن و ساییدن غذا را ممکن می‌کند.

رویش دندان‌ها

دندان شیری

نوزادان بدون دندان پا به این جهان می‌گذارند، اما از سن 6 ماهگی تا سه سالگی صاحب بیست دندان شیری (هشت دندان ثنایا، چهار دندان نیش و هشت دندان آسیاب) می‌شوند. دندان‌های شیری فک‌های کوچک کودک را پر می‌کنند و جویدن غذا را ممکن می‌سازند. اما دندان‌های دائمی محکم‌تر و بزرگ‌تر داخل استخوان‌های فک بالا و پایین رشد می‌کنند. افتادن دندان‌های شیری از حدود 6 سالگی شروع می‌شود و با یک به یک افتادن دندان‌های شیری دندان‌های دائمی جایگزین آنها می‌شود.

دندان دائمی

دندان‌های دائمی پس از رویش دندان‌های شیری به صورت مخفی در فک بالا و پایین رشد می‌کند. هنگامی که دندان‌های دائمی جوانه می‌زند، ریشه‌های دندان‌های شیری بالای خود را تحلیل می‌برد. به این ترتیب دندان شیری لق می‌شود و در نهایت می‌افتد. دندان دائمی جدید به آهستگی از لثه بیرون می‌زند و جایگزین دندان شیری می‌شود. تعداد دندان‌های دائمی سی و دو عدد است که نام آنها از میانه دهان به این شرح است: ثنایای میانی، ثنایای جانبی، نیش، آسیاب کوچک اول، آسیاب کوچک دوم، آسیاب اول، آسیاب دوم و آسیاب سوم.

رویش بیست و هشت دندان دائمی تا 11 تا 13 سالگی کامل می‌شود، اما چهار دندان آسیاب سوم یا عقل سال‌ها بعد در نخستین سال‌های دوره جوانی در عقب دهان درمی‌آید. دندان عقل گاهی نهفته است و به دلیل زاویه رشد نامناسب در فک نمی‌تواند از لثه بیرون بزند. گاهی نیز در فک فضای کافی برای رویش دندان عقل وجود ندارد. در هر دو حالت باید جراحی کشیدن دندان عقل انجام شود، چرا که تاثیری در جویدن غذا ندارد.

عملکرد دندان

جویدن و نرم کردن غذا عملکرد اصلی دندان‌ها است. دندان‌ها به نحوی در فک‌ها مرتب شده‌اند که نوک‌های تیز یک دندان با فرورفتگی‌های دندان مقابل فک روبرو مطابقت داشته باشد. با هر بار بستن دهان نیروهایی در سطح مقطع دندان‌ها به غذا وارد می‌شود تا آن را ریز و خرد کند؛ در این بین حرکت‌های جانبی فک‌ها نیز باعث ساییده شدن غذاها توسط دندان‌های آسیاب و آسیاب کوچک می‌شود.

ناراحتی‌های دندان

پوسیدگی و سوراخ شدن دندان از مشکلات اصلی و شایع دندانی به شمار می‌رود. مینای پوشش دهنده تاج دندان گاهی با اسید خورده می‌شود و از بین می‌رود. این اسید که برای هضم غذا مفید است، توسط باکتری‌هایی تولید می‌شود که در محیط دهان زندگی می‌کنند. به فرایند خورده شدن مینای دندان توسط اسید اصطلاحاً پوسیدگی گفته می‌شود. رعایت بهداشت دهان و دندان، شامل مسواک زدن روزانه و کشیدن نخ دندان برای جلوگیری از پوسیدگی دندان ضروری است. پوسیدگی در نهایت به سوراخ شدن دندان منجر می‌شود، در این حالت مینای دندان سوراخ می‌شود و محافظ روی عاج دندان از بین می‌رود. سوراخ روی دندان باید به سرعت ترمیم شود تا از گسترده شدن آن جلوگیری به عمل آید. درمان معمولاً به این شکل است که بافت آسیب دیده برداشته می‌شود و حفره ایجاد شده با مواد سخت پر می‌شود تا دندان عملکرد و استحکام طبیعی خود را بازیابد.